ფშავ– ხევსურული ბალადა

суббота, 4 июля 2009 г.

აქ შეგიძლიათ იხილოთ სლაიდ შოუ

ფშავ–ხევსურული ბალადა

გეგმა
[1] შესავალი [2]
ფშავი ხევსურეთი 1.ადგილმდებარეობა; 1.ადგილმდებარეობა; 2.ფშავის სოფლები; 2. სოფლები
3.ფშაველთა გვარები; 3.ხევსურთა სახელები;
4.წაწლობა; 4.ხევსურთა გვარები;
5.მეურნეობა ფშავში; 5.სწორფრობა;
6.ჩაცმულობა(ქალი;კაცი); 6.მეურნეობა;
7.ტრადიციები: 7.ჩაცმულობა;
ფშავის ხატები; 8.ხევსურთა უქმეები;
წვერის სალოცავები; 9.ხევსურთა დროშა;
ხევისბერის გადიდება; 10.წმინდა გიორგი;
წუნკლაობა; 11.ბერი კოპალა;
სისხლის აღება; 12.ხევსურთა წარმოდგენები;
ქორწილი; 13.პოეზია და ცეკვა;
მიცვალებული ფშავში; 14. დიალექტი;
8.ქალის მდგომარეობა; 15.სამზარეულო;
9.მიგრაცია; 16.ქორწილი;
17.მიცვალებული ;
8.მიგრაცია;

დასკვნა!

_1-

ფშავ-ხევსურეთი ეს არის ადგილი სადაც ქართული ტრადიციები
მეტნაკლებად,მაგრამ ჯერ კიდევ შემორჩენილია.საუკუნეების განმავლობაში ხდებოდა მიგრაცია რის შედეგადაც სოფლები დაცარიელდა და დღეს მხოლოდ მოხუცები არიან შემორჩენილები.კულტურისა და ძეგლთა დაცვის სამინისტრო ხელს უწყობს ფშავ-ხევსურეთში ტურიზმის განვითარებას,რის შედეგადაც ფშავ-ხევსურეთს მრავალი უცხოელი ტურისტი სტუმრობს.მაგრამ რამდენად საკმარისია ეს? ჩვენ ვიმედოვნებთ ,რომ ჩვენი თემის მოსმენის შემდეგ ,თითოეულ თქვენთაგანს გაგიჩნდებათ სურვილი მოინახულოთ ეს ულამაზესი მხარე.ჩვენი თემა ერთგვარად შეიძლება პროპაგანდად ჩაითვალოს ჩვენი თანატოლებისათვის და არა მარტო თანატოლების მიმართ,რადგან მათ ერთხელ მაინც გაუჩნდეთ სურვილი მოინახულონ საქართველოს ეს მხარე და სანამ სხვა ქვეყნებში მოგზაურობაზე იოცნებებენ იქნებ ერთხელ მაინც ნახონ ფშავ-ხევსურეთი და ესტუმრონ მას.სადაც მათი პატრიოტული მუხტი გაიზრდება და ისინი ძალიან ამაყები გახდებიან ,რადგან ქართველები არიან და საქართველოში ცხოვრობენ.
’’ქართულმა სულმა აქ ოდითგან იხმლო,იმშვილდა
ქავ-ციხის ლიბო არ დაშლილა,არ გამომპალა
აქ დღესაც ისმისმის მადლიანი ლოცვა ღვთისშვილთა, ხმობენ:ლაშარი,იახსარი,ბერი კოპალა.”
ვ.კოტეტიშვილი

ფშავი

ფშავი საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. ისტორიულად იგი ხევსურეთთან ერთად ფხოვად იწოდებოდა. უძველეს წყაროებში სწორედ “ფხოვი” გვხვდება, ფშავი და ხევსურეთი შედარებით გვიან დამკვიდრებული სახელწოდებებია.

ფშავს ესაზღვრება: ჩრდილო-აღმოსავლეთით - კავკასიონის მთავარი ქედი, რომელიც მას ჰყოფს თუშეთისა და პირაქეთა ხევსურეთისაგან, დასავლეთით - პირაქეთა ხევსურეთი, გუდამაყარი, ხანდო და ჭართალი, სამხრეთით - შიდა ქართლი, აღმოსავლეთით - ერწო-თიანეთი. ფშავი ორად იყოფა: ფშავის არაგვის სათავიდან ორწყლამდე უკანა ფშავის თემია, ხოლო ორწყალს ქვემოთ, ფშავის არაგვის ქვემო წელში, მაღაროსკარის თემი. თანამედროვე ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფით ფშავის მთელი ტერიტორია შედის მცხეთა-მთიანეთის მხარის დუშეთის რაიონში. ფშავის კლიმატი ბართან შედარებით მკაცრია და განეკუთვნება მთის ტყეების ჰავის ზოლს. ფშავში ზომიერად ცივა, წლის საშუალო ტემპერატურა 5-დან

-2-
11 გრადუსამდე მერყეობს. გაზაფხული გვიან დგება, ზაფხული თვილი და ცხელია, შემოდგომა კი - მზიანი.

ფშავი აღმოსავლეთ მთიანეთის უდიდესი ისტორიული მხარეა, რომელიც გვიან ფეოდალიზმამდე ხევსურეთთან ერთად ფხოვად მოიხსენიებოდა.
ფშავის საზღვრები იწყება ჟინვალის წყალსაცავიდან ჩრდილო აღმოსავლეთიდან ფშავის არაგვისა და ხევსურეთის არაგვის წყალშეყრამდე. ფშავხევსურეთის არაგვიდან აღმოსავლეთით ფშავი გრძელდება ივრის ხეობასა და ილტოს ხეობამდე, სადაც დღემდე არსებობს ფხოვის ყოფილი ადმინისტრაციულ-რელიგიური ცენტრი _ კვეტერა.
ფშავლები, ხევსურებთან და თუშებთან ერთად უდიდეს წარმართულ/ქრისტიანულ სალოცავად მიიჩნევენ ლაშარს, მაშინ როცა ხევი, მთიულეთი და გუდამაყარი ლომისას მიიჩნევს. თუმცა ორივე ჯვარი უძლიერესად ითვლება აღმოსავლეთ მთიანეთის ყველა მაცხოვრებლისთვის.
დღეს ფშავლები ცხოვრობენ არაგვის, ივრისა და ილტოს ფშავში განლაგებულ სოფლებში, გარეკახეთში, პანკისის ხეობაში, ყვარელში, ქედში, თეთრიწყაროში, დუშეთსა და თბილისში.ფშავლები იყოფიან 12 თემად, რომლებშიც თავის მხრივ გაერთიანებული არიან სხვა გვარები ან ძირითადი 12 გვარის "განაყოფი" გვარები. დაინტერესებულებს ვთავაზობთ ამ 12 თემის დასახელებას:

თემი ხატი
ქისტაურთა თემი იახსარი
ჩარგლელთა თემი ლაშარის ჯვარი
უძილაურთა თემი კოპალა
გოგოჭურთა თემი მთავარანგელოზი
ზურაბაულთა თემი მთავარანგელოზი
გოგოლაურთა თემი მთავარმოწამე
წოწკურაულთა თემი მოხარნადე
გაბიდაურთა თემი სა15ო ძელის ანგელოზი
ჭიჩოელთა თემი პირცეცხლი
გოდერძაულთა თემი პირქუში
წითელაურთა თემი კოტიას წმინდა გიორგი
უკანაფშაველთა თემი წყაროსთაველი
ჩარგლელთა თემი ლაშარის ჯვარი

-3-

ფშავის სოფლები
arbaCxani ukanafSavi
afSo axadi
momewari xoSara
gudaraxi maTura
ino muZu
kanacia gogolaurTa
kawalxevi Suafxo
kuWeWa Txiliana
maRaro uZilaurTa
migraulTa kanxevi
Saraxevi quTxi
Cargali WiCo
xomi sabaurTa
saSavardne bulalaurTa

-4-

FfSavelTa gvarebi

gogoWuri badriauli
duluzauri arabuli
zurabauli Zafalaurni
aludauri baCiqvaurni
-5-
Turamanaulni
gilauri
kovkozauri

wawloba
wawloba-es Cveuleba metad gavrcelebulia fSavelTa Soris,romelsac aseve nadob-naZmobsac uwodeben.
wawloba fSavSi arsebobda naTesavTa da ucxoTa Soris.pirvelad Cven aq SevexebiT naTesavTa Soris wawlobis aRweras.rodesac naTesavi qal-vaJi: daZma,biZaSvilebi,deidaSvilebi da sxvani asakSi Cadgebodnenn,maT Soris imarTeboda ,,wola”,magram ise,rom maTma mSoblebma mainc da mainc ar daenaxaT,rac ufro uzneobaSi CamoerTmevodaT.
ucxoTa Soris wawloba pirvel yovlisa erTmaneTis mowonebaze da trfialze damyarebuli iyo.Tu vaJs qali moewoneboda an qals vaJi isini erTmaneTs naZmob-nadobobas ucxadebdnen.
fSavSi mravalwawlianoba gavrcelebuli iyo,magaliTad zogs xuTi hyavda,zogs aTi da zogo ocobiT icvlida,amitom maT Soris qiSpoba da Secileba xSiri movlena iyo,magram nadobebi amgvar SemTxvevebs advilad icilebdnen,radganac isini saxlSi erTze mets ar uSvebdnen da Tu tyeSi sxva naZmobTan miaswrebdnen SesaZlebeli iyo maT Soris xanjlebic datrialebuliyo.erTi Temis wawlebis SeuRleba xatisgan akrZaluli iyo da vinc am wess daarRvevda Temidan gandevniT daisjeboda,mxolod sxvadasxva wawlebis SeuRleba SeiZleboda.
fSaveli qalis gaTxovebas wawlebis yola sruliad ar uSlida xels,piriqiT xels uwyobda.rodesac nadobi Txovdeboda naZmobebi mas mayrad miyvebodnen da patarZals Tavi moswonda naZmobebis simravliT.xSirad wawlebis siyvaruli iseTi Zleri iyo,rom erTmaneTs aberdebodnen.ucxo tomTan wawloba miuRebeli iyo,Tu sofels stumrad ucxo vaJi estumreboda,qalebi mis sawawlod erTmaneTs eqiSpebodnen.
Cems SekiTxvaze fSaveli megobrebi wawlobis warmoSobis Sesaxeb Semdeg ganmartebas maZleven,rom es Cveuleba mama-papuria da ganwesebulia laSa-giorgis miero,radganac Tamar mefi dros lamaz STamomavalTa gamravlebisTvis lamaz qal-vaJebs erTad awvendnen,amitom wawloba fSavSo laSa-giorgim ganamtkicao da laSarobas amitom iyo miRebuli sazogado wola.garda amisa fSavSi arsebobs wawlobis Sesaxeb sxva Tqmulebac,romelic mis siZveles mowmobs.erTxel Turme laSa-giorgi ,,fSavis xevSi yofila,sadac misi niSia.iq auSenebia eklesia da berebi ganuwesebia,mere iqidan Camosula da Tavis dam rusudanma Turme hkiTxa: ,,ra ambavi iyo,rogor aris fSaveTis saqmeo?” laSas upasuxnia: eklesiac avaSene da mwirveli berebic davadgineo, ,,wawloba codniyo fSavelebso,kinaRam momatyueso meco,damaCvieso!”

,,colo jobsa Tu wawali,jabani Sena kiTxao,
wawal sul saxvewnelia,cols ki arasa vkiTxao!”(ხალხური)

-6-
meurneoba fSavSi
barTan SedarebiT fSavSi xvna-Tesvas ori-sami kviriT gvian iwyebdnen.sanam xmarebaSi aCaCa guTnebi Semovidoda,fSavelebi kaviT xnavdnen.kavsac da aCaCa guTansac TviTon amzadebdnen.Tu romelime mcxovrebs saxnavad sakmarisi xarebi ar eyoleboda,SeiZleboda meores SeTanxmeboda da xarebi guTanSi Tanaswori raodenobiT SeebaT,ase garigebul mxvnelebs ,,monadavebs” eZaxdnen.
fSavSi mefutkreobas didi istoria unda hqondes.futkris yolas TviT fSavelTa wesCveuleba moiTxovda.sanTlis gareSe arc xat-RmerTi da arc mkvdari daimarxeboda.futkris moSenebisTvis rofebad iyenebdnen cacxvisa da Telis qerqisagan gakeTebul xokrebs.
fSavelebi zogjer meTevzeobasac misdevdnen.ankesiT kalmaxs iWerdnen aragvSi da mis SenakadebSi.yvelaze momgebiani iyo aragvSi oragulis barjiT Wera.oragulis garda aragvSi wvrili Tevzebi Tevzi-kalmaxi da murwa icoda.iyo fiCxulic,magram mas fSavelebi ar etanebodnen da ar iWerdnen.
fSavSi nadirobas didi mniSvneloba hqonda.monadireobas gaaCnda Tavisi dauwereli kanoni: ,,RmerTo,nadirTa mefeo,Sens saxelze iyos danTebuli sanTeli,gTxov,dalocvilo,xeli momimarTeo.” Mmonadire nadirs,rom klavda,pirvel rigSi marjvena wina fexs Cautyavebda,radgan Tu SemTxveviT meore monadire fexCautyavebels miuswrebda,wilis micema dasWirdeboda.monadireni mokluli xarirmis da jixvis rqebs xats swiravdnen,miitandnen da xatis krvivze Sewyobdnen.xandaxan rqebs saxlSic itovebdnen.
fSavelebi umetes SemTxvevasi miwurbanian saxlebSi cxovrobdnen.saxls Sua adgilze idga ori dedaboZi.es dedaboZebi erTmaneTisgan dacilebuli iyo sami-oTxi metriT.maT Soris or metr sigrZeze da metranaxevar siganeze,Sua adgilas qvis didi sipebiT iyo mopirkeTebuli.am adgils ,,kera”-s eZaxdnen.keras ori mxare gaaCnda-marjvena da marcxena.marjvena mxare iyo sakaco,marcxena-sadedakaco.sakaco keris mxares idga ficris didi taxti,rasac ,,skams” eZaxdnen,masze mxolod kacebi sxdebodnen.sakaco keris mxares qalebs gadasvla ekrZalebodaT.qalebi sxdebodnen sadedakaco kerasTan,miwaze.moxuci qalebi upiratesobiT sargeblobdnen da sxdebodnen ,,sanacuraze”(gaukreWavi tyavisagan gakeTebuli baliSi).taxtis boZze ekida fanduri,xolo taxtis Tavze kedels amSvenebda mamakacis sabrZolo iaraRi.
-7-

Cacmuloba(qali;kaci)
Qqalebi SedarebiT mokle perangs atarebdnen.perangis gareT icvamdnen ,,jubas” _ mTliani Salis kabas.ikeravdnen boloze ruSmovlebul kabebsac.kabis gareT Casacmelad Sin moqsovili Salisagan ikeravdnen ,,fafanags”.kabaze icvamdnen ,,sagules”,sagules keravdnen Savi an yavisferi qsovilisgan feradi arSiebis SexamebiT.sagule mTel mkerdze vercxlisyunwiani fulebiTa da mZivebiT iyo morTuli.qalebi yelze ikidebdnen vercxlis Sibebs.qalebs Tavze exuraT ,,TavCiTa”_patara mosaxvevi.fexze icvamdnen Sibian windebs,windebze qalamnebi ecvaT.
fSaveli mamakacis sacmeli mzaddeboda Sin moqsovili Salisgan.perangic Salisgan ikereboda,perangis sayelo gverdze iyo caxsnili da Sesakravi erTi Rili hqonda.sayelos Sesakravad xmarobdnen Sav mrgval Rilebs.perangze icvamdnen ,,sagules”.napirze hqonda dogma da Rilebi.sagules naxevrad
ikravdnen.axaluxis kalTebi grZeli iyo.perangis sayelos fSaveli ar gaixsnida,sicxeSic ki.axaluxis gareT fSavelebi Coxas icvamdnen,Tu cioda maSin tyav-Coxas.

-8-
ტრდიციები

I.fSavis xatebi
TiToeul Tems Tavisi xati hqonda:
qistaurTa Temi-iaxsari-SuafxoSi;
uZilaurTa Temi-kopala-uZilaurTaSi;
gogoWurTa Temi-mTavarangelozi-caburTaSi;
gogolaurTa Temi-mTavarmowame-gogolaurTaSi;
saTemo xatebis garda,TiToeul sofelSi iyo sasoflo xati:
mTavarangelozis xati-adgilis deda;
RvTismSoblis,laSaris jvris,Tamar mefis niSi-sofel araxijaSi;
RvTismSoblis xati-quTxaSi;
Kopalis xati-sofel xomSi.
II.wveris salocavebi
fSavelebs miaCndaT,rom mTis mwvervalebi yvelaze wminda adgilebia.
kuWeWis mTis wverze- ,,wveris wminda giorgi”
wiTelauris mTaze- ,,RvTismSoblis xati”
qinoSi- ,,qino-vakis jvari”
uZilaurT mTaze- ,,kopaloba”.
III.xevisberis gadideba
xevisberi deadgeboda piraRmosavleTisaken,marjvena xelSi eWira mlocvelis mier motanili anTebuli sanTeli.iqve marcxniv edga mlocveli,romelsac rqiT Wedila an TokiT kurati eWira da wynarad eloda xevisberis gadidebas.
IV.wunklaoba
fSavelebi wyalkurTxevasac dResaswulobdnen.am dRes mkvdarTaTvis sufrebs dgamdnen da saxels sdebdnen,magram wina dRes xorcis Wamas sastikad krZalavdnen da im dRes ,,wunklaobas” eZaxdnen.xalxi ityoda:
,,wyalkurTxevis wina dResa ,enkeniis ukanao,
xorci mis metar ar iWmeva,rogorc ZaRli wunkalao!”(xalxuri)

___________________________--
V.sisxlis aReba
rogorc zogiert sxva mTielebs,mosisxleoba fSavelebsac hqondaT Cveulebad. ,,sisxli sisxliTve izRviso” , gvianobamde icodnen amis Tqma.

Sisxlis aReba xelebs ukravda yvelas danasaulis Casadenad.damWreli sxvisi

daWriT didi materialur zarals moeloda,mkvleli ki TviTonac sikvdils an axloblis daRupvas.Serigebasac Tavisi wesi hqonda.Sua kacebis migzavna,xvewna da molaparakeba.

-9-
vaJa-fSavelas arniSnuli aqvs,rom Serigebis SemTxvevaSi moklulis naTesavebi mkvlels ,,Tavsisxlis” Rirebulebis garda arTmevdnen saukeTeso nivTebs,rac moewonebodaT.amas eZaxdnen ,,almanias”-,,yist”.gvarSi sisxlis
mkvleli codvianis saxeliT inaTleboda.mkvleli Serigebis SemTxvevaSic valdebuli iyo moklulis naTesaobas morideboda.
VI.qorwili
Qqorwili did samzadiss moiTxovda.qorwilSi misvla mipatiJebiT xdeboda,xolo mayrebis SerCeva ki ojaxis ufrosis mier.vaJis ojaxidan iseT dros xdeboda wasvla,rom qalis ojaxSi misvlis dros SeRamebuliyo.qalis ojaxs,rom miuaxlovdebodnen Tofs gaisrodnen.misvlis Rames qalis ojaxi valdebuli iyo Tavisi xarjiT gaZRoloda qorwilSi wveulT.im Rames qali imaleboda da aravis enaxeboda ,mulis da dedamTlis garda.meore dilidan vaJis ojaxi iwyebda samzadiss.aq ukve qali da vaJi erTad isxdnen.
oJaxi qals mziTvSi atanda:kidobans an skivrs,xis bakans,spilenZis Tungs,xurjinebs,sufrasa,fardagebs.nefe-dedoflis Cacmuloba sxvaTa Cacmulobisgan ar gansxvavdeboda.patarZals daraias kabas acmevdnen.fexze ecva Custebi da Salis windebi.patarZlobaSi nacvam kabas qalebi sikvdilamde inaxavdnen sasudrod.

VII.micvalebuli fSavSi
Tu micvalebuli kaci iyo,mas Tavisi ,,saferxe” cxeni eyoleboda.cxens Sekazmavdnen da samgzavrod gaamzadebdnen.micvalebulis iaraRs moitandnen da gulze daawyobdnen.micvalebilis ojaxSi misuli mamakaci valdebuli iyo Tan mietana erTi xelada arayi,sami-xuTi fuTi sanTeli.qalebi valdebulebi iyvnen mietanaT ,,qada-purni”,arayi da sanTeli.dasaflaveba orSabaTsd,oTxSabaTs da paraskevs ar SeiZleboda.kuboSi uwyobdnen WurWliT wyals,jams,Wrel windebs da sam maneTamde vercxlis fuls.micvalebuls sasaflaoze mihyvebodnen rogorc kacebi ise qalebi.gansxvavebiT xevsurebisgan,iq kacebi asaflavebdnen.

______________________
1.,,saferxe”-sakuTari cxeni;

qalis mdgomareoba
fSavSi 14-15wlis qaliSvils ukve qalisTvis dadgenili yvela Cveulebis dacva moeTxoveboda.mTliani saxis gamoCenasac eridebodnen.qali maRal skamze ar dajdeboda da fexebs Zirs ar CamouSvebda.qalebi da mamakacebi sufraze cal-calke sxdebodnen da sufris diasaxlisic sxvadasxva hyavdaT.coli qmris morCili iyo.qmaric cols did pativs scemda,rogorc Tavis ojaxis burjs.Tan mihyavda xatSi Tu qorwilSi.qalebs ufleba hqondaT kacis saxlSi ar yofnis dros,saTemo da sxva sazogadoebriv saqmianobaSi

-10-
monawileoba mieRoT.amis gamo vaJa-fSavela aRniSnavs: ,, fSaveli dedakacze ar SeiZleba iTqvas,viTomc is monobaSic iyo mamakacis mier Tavisuflebas moklebuli,piriqiT,es Tavisufleba dedakacs metic mosdis!”

migracia
erwo-TianeTSi,ivris xeobis zemo weli,fSavSi aragvis xeobas uSualod emezobleba da swored aq Seqmnes fSavidan gadmosaxlebulebma didi kompaqturi dasaxlebebi.TianeTis CrdiloeT sof.WurWelaurebSi mosaxleobs WurWelaurT gvari.es gvari TianeTi ,,qveyanaSi” Jer kidev XVIII s. I meoTxedSi mosaxleobis aRweraSi gvxvdeba soflebSi qaSoSi,TianeTsa da ajagvSi.ajagvi ki dRevandeli WurWelaurebis adrindeli saxelwodebaa.eTnografiuli monacemebiT WurWelaurebSi fSavis sofel axadidan arian gadmosaxlebulebi.maTi winaprebi jer ivris xeobis zemo welis sofel aonSi mosulan,saidanac gadmosaxlebulan sofel ajagvaSi.migraciam am ukanasknel sofels saxeli ucvala.
sofel duluzaurSi erTi mamidan momdinare ori didi gvari mosaxleobs: duluzaurebi da jabaniSvilebi.isini Zirad gogoWuri Temis fSavelebi arian.maTi winaprebi Cargalidan gadmosaxlebulan.isini 1801-1802wlebSi mosaxleobis arweraSi gvxvdebian.amave periodSi aqve mosaxleobda erTi komli jabanaSvili.fSavidan gadmosaxlebulma duluzaur-jabaniSvilebma sofels(arsali) TandaTan saxeli ucvales.Tumca aq mosaxle sxva Zveli gvarebi barSi gadasaxldnen.tumca aseve barSi,kaxeTSi ukve 1763wels gadasaxlebula duluzaurebis nawili.

_________________________________

1. ,, fSaveli dedakacze ar SeiZleba iTqvas,viTomc is monobasic iyo mamakacis mier Tavisuflebas moklebuli,piriqiT,es Tavisufleba dedakacs metic mosdis!” __ vaJa-fSavela.

-11-

ხევსურეთი

ხევსურეთი საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა.იგი მდაბარეობს აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში, კავკასიონის ქედის ჩრდილოეთ და სამხრეთ კალთებზე.კავკასიონის ქედი მას ორ ნაწილად ყოფს პირიქითა და პირაქეთა ხევსურეთად.პირიქითა ხევსურეთი შედგება სამი ხეობისაგან:მიღმახევის,შატილის და ახოტის,პირაქეთა ხევსურეთი_ არაგვის
ხეობისა. ხევსურეთს ჩრდილოეთით ესაზღვრება ჩეჩნეთი და ინგუშეთი, აღმოსავლეთით_თუშეთი,დასავლეთით_ხევი და გუდამაყარი,სამხრეთით_ფშავი.თანამედროვე ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულ დაყოფით ხევსურეთის მთელი ტერიტორია შედის მცხეთა მთიანეთის მხარის დუშეთის რაიონში და ოთხ თემადაა დაყოფილი:ბარისახოს,გუდანის,შატილის და არდოტის თემად. სახელწოდება ხევსურეთი შერქმეული აქვს მხარის მთიანი,ხევებიანი ადგილმდებარეობის გამო.ამ სახელწოდებით წყაროებში XV საუკუნიდან იხსენიება ხევსურეთის ადრინდელი სახელწოდებაა ფხოვი (ასე ეწოდებოდა მას ფშავთან ერთად),ხოლო ხევსურებისა და ფშავებისა_ ფხოველები.პირიქითა და პირაქეთა ხევსურეთი უკავშირდებიან არხოტისა და დათვის ჯვარის უღელტეხილებით.საუკუნეების განმავლობაში ხევსურეთი
პოლიტიკური და ადმინისტრაციული სტატუსით სამეფო ხელისუფლებას ექვემდებარებოდა.ხევსურეთი უკავშირდებიან არხოტისა და დათვის ჯვარის უღელტეხილებით.საუკუნეების განმავლობაში ხევსურეთი პოლიტიკური და ადმინისტრაციული სტატუსით სამეფო ხელისუფლებას ექვემდებარებოდა. სამეფო ხელისუფლების დასუსტების პერიოდში ცდილობდნენ ხევსურეთზე საბოლოო გაბატონებას.გვიანდელ ფეოდალურ ხანაში ხევსურეთის მნიშვნელობა გაიზარდა,იგი ბარს იცავდა მომხვდური,მოთარეშე რაზმების დარბევისაგან.
ხევსურები ქმედითად მონაწილეობდნენ ასპინძის ბრძოლაში(1770წ),კრწანისის ბრძოლაში(1795წ),მთიულეთის აჯანყებისა(1840წ) და კახეთის აჯანყების(1812წ) დროს აქტიურად იბრძოდნენ ცარიზმის კოლონიური პოლიტიკის წინააღმდეგ. XIX საუკუნის 80-იან წლებში დაიწყო ხევსურების სხვა რეგიონებში გადასახლება. XIX საუკუნის 50-იან წლებში ხევსურეთის მოსახლეობის ნაწილის ბარად ჩამოსახლებას ნეგატიური,სოციალური და ეკონომიკური შედეგი მოჰყვა.80-იან წლებში დაიწყო ხევსურეთის მიტოვებულ რეგიონებში ცხოვრების გეგმაზომიერი აღორძინება,ხევსურეთში შემორჩენილია შუასაუკუნეების მატერიალური კულტურის ძეგლები:ხახმატის ციხე,ახიელის ციხე,ლებაისკარის ციხე,მუცოს ციხე_სოფელი,არდოტის ციხე_სოფელი,შატილის ციხე_სოფელი,გუდანის ჯვარი,ანატორის ჯვარი,აკლდამები და სხვა.
ხევსური_’’ხევის ურია’’_ზოგნი ხევსურებს ქართლში ებრაელთა შემოსევის დროს,მათ ერთ-ერთ მთაში დასახლებულ შტოდაც კი თვლიდნენ.იაკობ მანსტველაშვილი წერს, რომ ხევსურთა ’’ებრაელობა’’ვაჟა ფშაველას მამის,ხევსურეთში მოღვაწე პავლე მღვდლის შეთხზული ანდრეზი ყოფილა,ანდრეზი ხევსუტეთის დაარსების შესახებ.გუდანი’’წარსულ საუკუნეთა

-12-
ბურუსში,როცა მხოლოდ ლეგენდებსა და ნაკლებ სანდო ადამიანურ მეხსიერებას თუ შემოუნახავს გარდასული საქმენი და მოვლენები,ძნელია მიაკვლიო მიდიელ მეფეთა მოდგმის დასაბამს.’’(ჰეროდოტე).
საათაბაკურო:გადმოცემით გუდანის ჯვრის ყმა, მაგანძურებს უძველეს დროს საათაბაკურო (საათაბაგურო) ეწოდება.ზოგი ანდრეზით ათაბაკური არაბას,ჭინჭარას მამა იყო,ზოგი გადმოცემით კი იგი მომდინარეობს ბაკურიდან ან ათაბაგიდან.ფარნავაზიანთა სამეფო სახლში და შემდგომ,ხშირია მეფეთა სახელი ’’ბაკურ’’.ცნობილია ისაც რომ მთიანეთს ერთხანს განაგებდნენ ’’შვილნი ბაკურისნი’’.ძველი ანდრეზით ’’ხევსურეთის’’ დასახლების უპირველეს კერად სოფელი გუდანი მიიჩნევა.თავდაპირველ ხევსურულ გვარებს ჭინჭარაული,არაბული და გოგოჭური წარმოადგენდა,დანარჩენი გვარები კი შედგებიან სხვადასხვა წარმოშობის მთიელებისგანო.შეუძლებელია რომ გუდანის დაარსების დროს ან იმაზე უწინ,ფხოვის ტერიტორიაზე სხვა გვარები არ მდგარიყვნენ შესაძლოა,რომ ფხოვში რომელიც სხვა გვარების მომძლავრებისას შევიწროვებული რამდენიმე გვარი გუდანში ერთად იყრის თავს და ძმად შეყრის გზით ერთიანდება გუდანის ჯვარში ან ფხოვის დასუსტების პროცესში,ძლიერდება რა მისი ერთ-ერთი თემი ’’ხევსურეთი’’.ითხვზება ანდრეზი ხევსურეთისა და სამი ძმის შესახებ.(ზოგი ანდრეზით გოგოჭა არაბასა და ჭინჭარას ბიძაა,ან საერთოდ არ იხსნება).არაბას,ჭინჭარას და გოგიჭას გუდანში დასახლებისას, მათი კიდევ ერთი ’’ძმა’’.აფშოელი,გულდაური,ლიქოკის ხეობაში დგანან მაგანძურის მოძმე
გვარები.დღევანდელი ლიქოკის ხეობის მკვიდრნი,ბასხაჯაურისა და ვაჩიაურის გარდა.

ხევსურეთის სოფლები
1)ამღა 2)აბაბუხნა 3)აკუში 4)არდოტი 5)ართხმო 6)არჯილო 7)ატაბე 8)აჯე 9)აჯეხა 10)ახოელი 11)ახოთგორი 12)აყნელი 13)საცალიგო 14)ბაკურხევი 15)ბარისახო 16)ბახო 17)ბისო 18)ბლო 19)ბოგვჩვილო 20)უჩუკურთა 21)გიორწმინდა 22)გორშეღმი 23)გუდანი 24)გურო 25)გველეთი 26)დათვისი 27)ესაჩუ 28)ზეისტეჩი 29)იღლიე 30)კალოთანა 31)კარწეულთა 32)კიმხა 33)კეო 34)კისტანი 35)კვირიწმიდა 36)კორშა 37)ლებისკარი 38)მისახი 39)მოწმაო40)მუცო 41)ორბეულთა 42)ოხერხევი 43)როშკა 44)საბერწე 45)სახილე 46)უკანახო 47)უსტამელაე 48)ფაფარენა 49)ქმოსტი 50)ქობულო 51)ღელე 52)ღელისვაკე 53)ღული 54)შატილი 55)ჩირდილი 56)ჩხუბა 57)ძეძეურთა 58)წინხადუ 59)ჭალის სოფელი 60)ჯეჯღეთი 61)ჯიე 62)ჯიმღა 63)ჯორმეშავი 64)ხადუ 65)ხახაბო 66)ხხამატი 67)სიტალე 68)ხონე 69)ხონის ჭალა 70)ხორელი 71)ხორნაულთა 72)ჯუთა.
ხევსური ქალის და კაცის სახელები
ხევსურთა ქალის სახელები: აგუნდა, აქუა, აშექალი, ბუბა, ბერდედა, ბებერი, ბუბულა, ბეძერა, ბუშუჩა, ბუბიკა, ბერა, განძა, ძილა, დედუნა, დედია, დედიკა, ძიმილი, დედაქალა, ძანყა, ზექუა, იდუკა, ია, ქილიკა, ქალუკა, ქაქალა, კმარა, ქაქური, ქაქა, ყამარი, ქალუნდა, ქალა, ლელა, ლულუა, მზია, მზექალა, მუშტარი, მარიკა, მინანი, მზევინარი, მამიდურა, მამადა, ნანუკა, ნათელა, ნანა, ნათულა, ნანია, სანდუა,
-13-
სამძიმარი, თია, თამთინა, თეთრუა, თალალა, თიურა, ხათუთა, ხორა, ხორიელი, სოშია, უქა, შუქია.
კაცის სახელები ადუა, აბიკა, ადიდა, აპარეკა, აბულეთი, ასალია, აკია, ავშინა, ალუდა, ბაბუა, ბაჭყია, ბაია, ბახა, ბეწიკა, ბაძია, ბია, ბოიგარი, ბიძურა, ბალიათერა, ბაბო, ბუჭიტა, ბულეჟანი, ბუჩა, ვაჟია, ვეფხვია, გამიხარდი, გოგოთური, ღერენა, გამახელა, მაგუა, გიგური, ჯოყოლა, დათვია, ძაღლიკა, ჯავრია, კვირიკა, კიკო, ლეკო, ხიზანა, ხინჩლა, ხუტია, შოშია, საღირა, საყურა, თათუა, თათარი, თორელა, ტუჩა, თოელექა ,უშიშა.

ხევსურთა გვარები
ხევსურეთის გვარებია:ალუდაური,ბაჩიქვაურნი,გილაური-ძველი გვარია,თურმანაულნი,ჯოლიკაურნი,ლომნიურის ძენი,არაბული,ჭინჭარაული,კოვკოზაური,ბადრიაული.

სწორფრობა
ხევსურეთში გავრცელებული იყო წაწლობის მსგავსი ჩვეულება,რომელსაც ’’სწორფრობას’’ან ’’ძმობილობას’’უწოდებდნენ.ამ ჩვეულების წესებს ისინი დიდი საიდუმლოებით ინახავენ და ამიტომ უცხოსათვის მეტად ძნელია მისი დაწვრილებით შესწავლა.
ვაჟს უნდა ახასიათებდეს რაინდობა და ნაძმობ ქალისადმი თავდადება. აღსანიშნავია,რომ სწორფერნი ერთმანეთს ძმობილს უწოდებდნენ და მათში არ არსებობდა სიტყვა ’’დობილი’’. ქალი თავის ძმობილს უქსოვსდა და უქარგავდა საგულეს, საყელოს და სხვა სამკაულებს.შემდეგ მათ შორის წოლა დაიწყებოდა. წვებიან საზოგადოდ სახლში, სადაც ძმობილი ქალი უნდა მისულიყო ვაჟთან და სახლიდან ჩუმად მოპარული ერთი ბოთლი არაყიც უბით უნდა წაეღო. ვაჟი თავს მოიმძინარებდა, ქალი მას გამოაღვიძებდა და არაყს დაალევინებდა,შემდეგ კი ხვევნა კოცნით ერთმანეთს ართობდნენ.ძმობილის შერთვა სირცხვილი იყო და სასტიკად აკრძალული,დამნაშავენი თემიდან იდევნებოდნენ,მაგრამ ზოგჯერ მათ შორის ისეთი ძლიერი სიყვარული იყო, რომ სხვებთან შეუღლებაზე უარს ამბობდნენ და თუ მშობლები დაატანდნენ ძალას თავს იკლავდნენ. იყო შემთხვევებიც, როცა შეყვარებული სწორფერნი ერთმანეთს შეაბერდებოდნენ. გათხოვების შემდეგ ქალს ეკრძალებოდა თავის ძმობილთან რაიმე კავშირი ჰქონოდა,კაცი კი ცოლიანობის დროსაც განაგრძობდა გაუთხოვარ ნაძმობთან სწორფრობას.
სწორფერობასთან დაკავშირებულია აგრეთვე ერთი ჩვეულებაც, როდესაც ხევსურს ვინმე ვაჟი ესტუმრებოდა,მის საპატივსაცემოდ ქალს დაუწვენდნენ, რომლის მოსაწვევად ელჩს გზავნიდნენ.ხშირად ელჩობას ძმობილი კისრულობდა და სტუმართან თავის ძმობილ ქალს აწვენდა,რომლის ერთგულებაში ის დარწმუნებული იყო და რომ ამაში სხვებიც დაარწმუნებინა. ელჩით მოწვეული ქალი სახლიდან ერთ ბოთლ არაყს წამოიღებდა. ქალი იმდენად თავშეკავებული უნდა ყოფილიყო,რომ რამე უნამუსობა არ ჩაიდინა და ამით არ შეარცხვინა თავისი ძმობილი.სტუმარ ვაჟსაც მართებდა ამ შემთხვევაში თავშეკავება და არსებული წესები არ გადაელახა.თუ ვაჟი ქალზე ძალას იხმარებდა, მას სიკვდილი მოელოდა, მაგრამ ასეთი შემთხვევები მათში იშვიათი იყო.ამასთანავე აღსანიშნავია ისიც,რომ ქალ-ვაჟს ერთმანეთი მოეწონებოდათ და მათი სწორფრობა შეუღლებით მთავრდება.
-14-
როდესაც ხევსური ქალ-ვაჟნი ჰასაკში ჩადგებოდნენ ირჩევდნენ სწორფერს,ე.ი. თავის ტოლს ან შესაფერს, რაც ერთურთის მოწონებაზე და ტრფიალზე იყო დამყარებული.
’’ძმობილო, ძმობილის მზესა, სხვას ნუვის ეძმობილები,
შენსა მომკლავსა,ძმობილო,შვიდ წელს არ დავეზავები,
გზაჩი ჩაუდგამ საყუჩსა,ირმულად ჩავეჩარები,
თუ ამანაც ვერ მაკლა,კერაჩი შავეტანები.’’(ხალხური)

მეურნეობა
მეურნეობის ძირითადი დარგები ხევსურეთში იყო მიწათმოქმედება და მესაქონლეობა.საქონელი და მესაქონლეობის პროდუქტები ქმნიდა ოჯახის ძირითად დოვლათს.
ხევსურეთი,წერს ვაჟა-ფშაველა,ხმელი,ხრიოკი ადგილია და მისავალს ხელს ვერ უწყობს. დათესილი ქერი ჯერ ჯეჯილობაში ჩაირეცხება ღვარებისგან და რომც მოვიდეს კიდეც, სეტყვას მაინც ვერ გადაურჩება.ამ გარემოებას უსწუვლებია ხევსურეთისთვის თადარიგი,მომჭირნეობა და უდიდესი შრომისმოყვარეობა,მას შემოდგომაზევე ჰქონდა გაანგარიშებული რამდენი პური და საზრდო დასჭირდებოდა მის ოჯახს.რამდენი თივა და ჩალა უნდოდა თითო ძროხას.ხშირად გამოჰქონდათ პური და ერწო-თიანეთიდან,კახეთში ჩაჰქონდათ არყის ცოცხები პურზე გასაცვლელად ჯამბარებს.
საარქივო დოკუმენტების მიხედვით 1805წ დასამუშავებლად ვარგისი ფართობების ყველაზე დიდ ნაკლებობას განიცდიდა გორის მაზრაში შემავალი სოფლების მოსახლეობა,სადაც თითოეულ სულ მოსახლეზე მოდიოდა არაუმეტეს ორი დესენტისა.მესაქონლეობის ტრადიციები და მისი ადგილი ყოფაში აისახება
ხევსურულ საცხოვრებელ და სამეურნეო ნაგებობებში. პირველ რიგში,უნდა ავღნიშნოთ,რომ საქონელსა და მესაქონლეობის პროდუქტებს დიდი ადგილი ჰქონდათ დათმობილი საცხოვრებელი ნაგებობების ჭერქვეშ.ამ საკითხზე ყურადღებას ამახვილებს მ.მაჩაბელი და ანალოგიებს პოულობს ჩრდილოკავკასიურ ყოფაში.
მ.მაკალათია მეურნეობის ციკლში გამოყოფს სამ ეტაპს. პირველ ეტაპად სამი წლის დასაწყისად მიაჩნია გიორგობა ძვ.სტ.10 ნოემბერი,რომელიც მთავრდება გაზაფხულზე 25 მარტს ოცობით ანუ უღელდებით-ხაქრებობით.ეს არის საქონლის ბაგური პერიოდი.მეორე ეტაპი იწყება ოცობით და მთავრდება დღესასწაული ამაღლებისათვის.ეს ის პერიოდია,როდესაც საქონელი ამთავრებს ბაგურ პერიოდს და საძოვარზე გამოყავთ,წარმოებს სამიწათმოქმედო სამუშაოები. ეს ეტაპი ამაღლებისთვის მთავრდება, როდესაც უკვე დამთავრაბულია სამიწათმოქმედო სამუშაოები და საქონელი გაჰყავთ სამთოებში,მთის საზაფხულო საძოვრებზე. ეს ეტაპი გრძელდება გიორგობამდე საქონლის ბაგურ კვებაზე გადაყვანამდე.ეს არის მთელი სამეურნეო ციკლი.
გ.ჩიტაია ხევსურული საცხოვრებელი ნაგებობიდან გამოყობს ერთ ტიპს ე.წ. საბძლურ სახლს რომელსაც ხევსურეთში ფშოურ სახლსაც უწოდებენ. ეს სახლი იმ მხრივაა ჩვენთვის საინტერესო, რომ ის დამხმარე სამეურნეო ნაგებობადაა მიჩნეული და მესაქონლეობას ემსახურებოდა.
ხელოსნობას ხევსურები არ მისდევდნენ და ხელოსნობად აქ უფრო გუდამაყრელები და მთიულები მუშაობენ.წინათ ხევსურეთში ყოფილან
-15-
ოქრომჭედლებიც,რომლებიც ამზადებდნენ:ყაწიმებს,ბალათებს,ხმლის ქარქაშებს,ფარებს და სხვა.დღეს ეს ხელოსნობა დაცემულია,რადგანაც ყველა ამ იარაღ-სამკაულზე ნაკლები მოთხოვნილებაა და ვისაც სჭირდება,ქალაქებში ყიდულობს და იქედან ეზიდება.ხევსური ქალები ქსოვენ შალს(ტოლს) რომლითაც ოჯახი იმოსება.ტოლის ქსოვას არა აქვს ფართო ხასიათი.ის მხოლოდ ოჯახს ხმარდება და ბაზარზე გასაყიდად არ გააქვთ.არაგვის ფშავში მატყლი არა აქვთ და მას ფშავიდან,გუდამაყრიდან და ხევიდან ეზიდებიან.მატყლი დღეს აქ ძვირად ფასობს და შოვნაც ძნელია.სატოლე მატყლი ჯერ ირეცხება,შემდეგ სავარცხელზე ქაბილურად იჩეჩება.ქაბილურას(ფთილა)ნამტენად(ფანტენად)აქცევენ.ნამტენს ტარზე ართავენ და ეს ტარი სახრელზე ტრიალებს.ტარზე ნაგრეხ ძაფს უწოდებენ ნასთს.მას ორ ღოლოლად ჯარაზე დასძახენ და თროხად ახვევენ გამზადებულ თროხს საქსოვ ყდაზე გააბამე,მქსოველი ამით საზედოს აქსოვს,რომელსაც ბეჭდით ბეჭდიან.ხევსურეთში ორგვარი ტოლი იქსოვება ერთშიანი(უბრალო)და ორშიანი(სადიაცო).ერთშიანი იოლი საქსოვია და დღეს აქ უფრო ერთშიანი ტოლი იქსოვება.ორშიანი კი უფრო რთული მოსაქსოვია,ნაქსოვია,კარგია და მრკიცე,მაგრამ მას ახლა იშვიათად ქსოვენ.ხევსურეთში ქსოვენ ასევე წინდებსა და თათებს.წინდას ჩხირებით ქსოვენ.ქივდა იციან სადა და ყელიანი.თათიყელიანი ფეხსაცმელია.თათს ტყავის ძირს გამოაკრავენ და ისე იცვამენ.თათს აჭრელებენ ფერადი გეომეტრიული სახეებით და ჯვრებით.იგი აგრეთვე შემკულია ფერადი მძივებით და ღილებით.
ჩაცმულობა ხევსურეთში
კალთამოკერებულს „თიკვ-ჩოფასაც“ უწოდებენ. მას უბის ქვემოთ ოთხკუთხა ფერადი ნაჭრები აქვს გამოკერებული. სადიაცოს ამარა გარეთ გასვლა ძველად დიდი სირცხვილი იყო.

კალთამოკერებული სადიაცო
კაბის ზემოდან შემოსაცმელი, შალის ზედა სამოსელი „ქოქლო“, რომელსაც ჩოხის მოყვანილობა აქვს, შედგება „წინა კალთების“, „ზურგნის“ და „აზღოტებისაგან“. „ქოქლოს“ ეკერებოდა მაღალი საყელო და ქვემოდან შეხსნილი მოკლე სახელოები. ქოქლოს თავისებურება ისაა, რომ მისი წელი ჩვეულებრივზე მაღლაა და გვერდებიც შეხსნილია.
ქოქლო-ქოქლოზე უფრო ძველია „ფაფანაგი“, რომელსაც დღეს მარტო სადღესასწაულოდ, სახატოდ იცვამენ. ისიც ქოქლოს მსგავსია, მაგრამ აქვს განსხვავებული ნიშნებიც: მას უფრო გრძელი სახელოები აქვს და გვერდის კალთა ფარაგის უშუალო გაგრძელებას წარმოადგენს. შემდგომ ქოქლოს გვერდით ჩნდება „ქათიბი“. ისიც ქოქლოს მსგავსია, ოღონდ ფაბრიკული ქსოვილისაგან მზადდება.
-16-
ტყავი

ხევსური ქალები ზამთარში სამოსად ტყავებსაც ხმარობდნენ და ამისათვის შინაური ცხოველების - თხის, ცხვრისა და ძროხის - ტყავს იყენებდნენ. ასეთი ტყავი ჩოხისებურად იყო გამოყვანილი. ხმაროდნენ საგანგებოდ მორთულ-მოკაზმულ ტყავებსაც, რომელთაც ზურგზე ეფინა ოთხკუთხა დიდი საყელო.

ხევსური ქალის თავსაბურავი ორი ნაწილისაგან შედგებოდა: „სათაურასა“ და „მანდილისაგან“. მოკლედ შეჭრილ და შუბლზე ჩამოყრილ ყვითლად შეღებილ თმაზე (ადრე ხევსურ ქალებსაც გრძელი თმა ჰქონდათ. ორად განაწილებულ ნაწნავებს - „ნაჭაპნებს“ - შუბლზე ჯვარედინად გადაიგრეხდნენ და ბოლოებს ჩაიმაგრებდნენ. ამით შუბლზედაც ჯვარს ისახავდნენ) ჯერ სათაურას დაიდგამდნენ, შემდეგ მის ზემოდან გრძელსა და ვიწრო მანდილს შემოიკრავდნენ. სათაურას
ერთნაირად ხმარობდა გათხოვილი და გაუთხოვარი, მანდილს კი მხოლოდ გათხოვილი ქალი ხმარობდა.
ხევსურეთში ისევე, როგორც ძველ საქართველოში, ქალისათვის თავსაფრის ახდა შეურაცხყოფად მიაჩნდათ. მანდილი ქალის სინდის-ნამუსის სიმბოლოს წარმოადგენდა. საკმარისი იყო, ქალს მანდილი მოეხადა და მოჩხუბართა შორის ჩაეგდო, რომ ისინი დაზავებულიყვნენ.
ხევსურეთში ფეხსამოსად ხმარობდნენ ყელიანი წინდის ფორმის, ძირზე ტყავგამოკრულ „თაუბს“ და ტყავის ქალამნებს. ქალები ფეხზე წინდებთან ერთად ნაქსოვ „ბაჭიჭებსაც“ იცმევდნენ.

ხევსური ქალის სამოსელი უხვადაა შემკული ნაქარგით. ნაქარგისათვის იყენებდნენ აბრეშუმის, შალის ან ბამბის ძაფებს, ასევე ვერცხლის სამკაულებს, მონეტებს, ფერადი ნაჭრების აპლიკაციებს. ნაქარგის ძირითადი მოტივია ჯვარი.
- 17-
ორიგინალური თარგითა და მხატვრული შემკულობით ხევსურულ ტანსაცმელს ბადალი არ მოეძებნება არამარტო საქართველოში, არამედ მთელ კავკასიაში.

ხევსურთა უქმეები
ხევსურთა პირაქეთა მხარის ყოფა გამოირჩევა უქმე დღეების სიმრავლით,გარდა შაბათ-კვირისა,გაზაფხულიდან შემოდგომამდე,მიუხედავად იმისა,რომ ისედაც ბევრი საქმე აქვთ,დათქვამდნენ უქმედ კიდევ ორ დღეს ორშაბათს
და პარასკევს.გადმოცემით ეს დღეები ’’მეფე ერეკლეს დაუწესებია ხევსურთათვის.უქმეებში იკრძალება ნებისმიერი სამუშაოს შესრულება,უქმეები არის მძიმე,ან ’’პელუძრავი’’და მსუბუქი,რომლის დროსაც იციან ’’მუშათა შეყრა.ოღონდ ამდროს ღვთაება კვირაეს მსხვერპლს შესწირავენან რიტუალურ ლუდს დაამზადებდნენ,რასაც ’’უქმეების სანათლავი’’ჰქვია.
ხევსურთა დროშა
ხევსურებს ჰქონდათ საკუთარი დროშა.იგი ინახებოდა გუდანის ჯვარშიც და მეორენაირად ’’ძირყსაც’’.დროშები სამი სახის იყო:’’მოლაშქრე დროშა’’,’’მგზავრის დროშა’’და’’სამწყალობნო სამრისხველო დროშა’’.
წმინდა გიორგი
ხევსურთა თემ-სოფლების უმთავრეს სალოცავად და ღვთაებათ წმინდა გიორგი უნდა მივიჩნიოთ,რადგანაც თვით პირიმზე, საღმთო ბერი-ბაადური,კოპალა,შუბნურის ჯვარი და ა.შ.გიორგიდ მოიხსენიებიან.ამ ღვთიშვილთა ქრისტიანი წმინდანის სახელთან დაკავშირება მოგვიანებით უნდა მომხდარიყო.ხევსურული ღვთისშვილები,რომელნიც წმ.გიორგდ იხსენიებიან,ერთმანეთისაგან სრულად განსხვავებულნი არიან და სხვადასხვა დანიშნულებაც აქვთ.

ხალხური გადმოცემით,გუდანის ჯვარი -’’ბერი ბაადური’’ ფხოველთა პირველი სალოცავია.იგი ინდურ და მონღოლურ ენებზე უმაღლეს სამხედრო ტიტულს აღნიშნავდა.
ბერი კოპალა
ოდესღაც ძალიან დიდი ხნის წინათ,მთელი არაგვის ხეობა ჟინვალიდან დაწყებული მათურა-წუბროვანის მთებამდე,დევებით ყოფილა დასახლებული.მთავარი ციხე-სიმაგრე ერთ მთაზე ჰქონდათ,ამ მთას დღესაც ციხე გორი ჰქვია.ციხეგორში ჰყოლიათ თავიანთი ცხრათავიანი დევი, სახელად ბაჭიჭაური.თურმე დაჭერილი ხალხი და ცხვარ-ძროხა ჯერ იმასთან მიჰყავდათ,ის ამოარჩევდა ყველაზე საუკეთესოებს და დანარჩენებს ხელქვეითებს უტოვებდა შესაჭმელად. ერთხელ ერთი ქვრივი ქალი ტყეში ფიჩხზე წავიდა და თავისი პატარა ბიჭი კოპალაც წაიყვანა.დევებმა შეიპყრეს დედა-შვილი და ბაჭიჭაურს მიჰგვარეს.მან ქალი მაშინვე გადასანსლა ბიჭი კი ცოცხალი დატოვა,გაიზარდოსო.დევები ბიჭს უმოწყალოდ იმსახურებდნენ,კოპალას ზალიან სწყინდა დევების ასეთი თავგასულობა, მაგრამ პატარა იყო ამ ტანჯვა-წვალებით გაიზარდა და კარგი თვალტანადი ვაჟკაციც დადგა. ადგა ერთ დღეს კოპალა და ციხეგორიდან გაიპარა იხინჯის მონასტერში მივიდა,დადგა იქ ბერებთან და ლოცვა დაიწყო.დღე და ღამე
-18-
ღმერთს სულ იმას ევედრებოდა,იმდენი ღონე მომეცი,რომ დევებისათვის სამაგიეროს გადახდა შევძლოო.ღმერთი დევებზე განრისხებული იყო და კოპალას მისცა სამოცი უღელი ხარის ღონე და ერთი ცეცხლის მფრქვეველი საომარი ლახტიც აჩუქა.იმავე დღეს ციხეგორს ესტუმრა. გათენდა მეორე დილა და დევებმა შეჯიბრი გამარეს მოიტანეს ორმოც ფუთიანი ქვა და სროლაში გაეჯიბრნენ.კოპალა მივიდა მეც მასრილინეთო.დევებმა კი სიცილად არ იკმარეს დევებმა გამოუტანეს კოპალას რკინის გრდემლი და ერთი ნაჯღანი ცული და უთხრეს:-თუ ამ ცულით ამ რკინის გრდემლს ნაფოტს ააძრობ,ქვასაც გასროლინებთო.კოპალამ ერთი შემოკვრით გრდემლით ფუტუროსავით გახლიჩა და ცულიც ზედ მიაფშვნიტა.დევები შეკრთნენ,ეს სასიკეთოდ მოსული არააო და მშვიდობიანად მოვიცილოთო.

- რა გინა?რატომ მოხვედიო?ჰკითხეს ბოლოს.
- ეს ადგილი ჩემი საკუთრებაა და აქედან უნდა აიყარითო.-მიუგო კოპალამ.
- შევეჯიბროთო! უთხრეს დევებმა და კოპალაც დათანხმდა.წამოიღეს საჯილდო ლოდები და ფშავ-ხევსურეთის მთებში მცხოვრებ დევებს გასძახეს:მოდით,მოწმეებად დაგვესწარითო.ყველაზე დიდი და ღონიერი დევები ივრის კუდებიდან მოსულან.ირემთ კალოს ვაკეზე დიდი სიპები დაუწყვიათ.მირემთ კალოზე ახლაც ისევ აწყვია ის სიპები. შემდგარან დევები ზედ და დაუწყიათ სახლის ოდენა ლოდების ციხეგორისაკენ სროლა. ციხეგორში დევებს ჩუმად ქაჯები დაუყენებიათ-თუ კოპალამ გვაჯობოს, იმისი ნასროლი ქვა უკან გადმოაგორეთო. კოპალას ნასროლი ქვა სამოცი ნაბიჯით შორს დაცემულა. ქაჯებს მაშინვე გადმოუგორებიათ, მაგრამ ბოლომდე ვერ ჩამოუტანიათ. ამ დროს კოპალაც მისულა, იგი მისულა დევების გაიძვერობას, ჯერ ის ქაჯები დაუხოცია ქვასთან, ის ქვები დღესაც იქ აწყვია
მერე დარევია დევებს და სულ ამოუწყვეტია. დამკვიდრდა კოპალა ციხეგორში, ხალხს დევებისაგან იცავდა. კართანელ დევებში ყველაზე ღონიერი სამი ძმა ყოფილა: შავშალიკა, ავთანდილი და მიგრი. შავშალიკას უთქვამსწავალ და კოპალას მოვკლავ, ბიძაჩვენის საჯდომ ქვას მაინც წავართმევო. წავიდა შავშალიკა და კოპალა სანადიროდ იყო და ამ დროს ქვა გამოიტაცა. დაბრუნდა კოპალა, ქვა არსად იყო, მიხვდა ვისი ოინიც იყო და დაეწია. მოეწია კართანასთან სადაც ახლა ის ქვა დევს და ლახტი ესროლა. შავშანიკამ ჭახანი რომ გაიგო ქვა ძირს დააგდო დაგაპარვა სცადა, მაგრამ კოპალამ სული გააფრთხობინა. კოპალამ ქვა იქვე დატოვა და დევების ციხე-სიმაგრესთან ავიდა. ქვა დღესაც არაგვის პირას დევს. ქვის გვერდით ერთ მოგრძო გორაკს დღესაც დევის საფლავს ეძახიან. ციხის ბანზე შავშალიკას დედა იჯდა. დაინახა კოპალა და დაცინვით ჩამოსძახა:
ავთანდილი მთაზე წავიდა სანადიროდ, მიგრი მიგრიაულის ქედზე ნადირობა, შავშალიკა კი ციხეგორს წავიდა კოპალას ქვა უნდა წაართვასო. კოპალამ გულში ჩაიცინა. კოპალამ მთაზე გადმომდგარი ავთანდილი დაინახა, ლახტი ესროლა და სული გააცხებინა. ავთანდილი მოსწყდა ადგილს და სრიალით გამოქანდა. სწორედ იმის ჩამონაცურზე გაჩნდა ის ღელე, კოპალას ქვის პირდაპირ რომ ჩამოდის. ავთანდილი ხევში ჩავარდა და ლურჯ კლდედ გადაიქცა. ის ლოდიც ისევ იქ დევს. უცებ კოპალამ დაინახა მიგრი, რომელიც ჭადარს ამზადებდა სასროლებლად მაგრამ კოპალამ აღარ დააცალა და ლახტი ესროლა და სული გააფრთხობინა. მერე მათი დედაც მოკლა, ბოლოს ციხეში რაც დევები იყო, სულ ამოჟლიტა. დაბრუნდა ისევ

-19-
ციხეგორში, თან ხალხს თვალფხიზლად დარაჯობდა და ხევსურეთის მიწა-წყალზე დევეს არ აჭაჭანებდა.
ხევსურთა წარმოდგენები
ხევსურთა წარმოდგენით სამყარო დაყოფილი იყო სამ ნაწილად: ზესკნელი, შუასკნელი და ქვესკნელი. რომელიც არსებობდა თავისი ღვთაებებით, სულებით და საყმოებით. სიმბოლურად სად სკნელს სამი ფერით აღნიშნავდნენ- შავი(იგივე ლურჯი), თეთრი (იგივე ყვითელი) და წითელი. ეს ფერები იყო სუდარაზე, დროშა, ტალავარზე, ფლას-ფარდაგზე. ქვესკნელის მკვიდრნი ”მიწრიელნი”- დევ-კერპნი, მეჯალათენი, მაძახურა...
”საიქიოს” სულეთის ღმერთი განაგებდა და მისი გავლენა რამდენიმე ”სამზეოზეც” ვრცელდებოდა, რომლის ნებასურვილს ”მწერელნი” ასრულებდნენ. ადამიანი დაიბადებოდა თუ არა მისი ბედი მაშინვე ”დაიწერებოდა”. როცა ადამიანს დაწერილი

ვადა გაუვიდოდა, ”მწერნი” სულეთის ღმერთს შეატყობინებდნენ რომლის დავალებითაც ”მეგვა მენი” ახალ სულს საიქიოში გვამს ”აუშენებდნენ” (გამოუძერწავდნენ). ღმერთი სულის შესახვედრად გამოაგზავნიდა ”მგებრთ” რომელნიც ახალ სულს ჯერ დიდებილთან სხვა ნათესავებთან მიატოვებდნენ.
იყო კიდე ღვთაება თუ სული, რომელიც განაგებდა ადამიანის წინათგრძნობას, მიანიშნებდა მომავალს, ამ ღვთაებას ”საოცრის მყნეს” უწოდებდნენ.
პოეზია
”თამამად შეიძლება ითქვას რომ აქ პოეზიის სამეფოა.” (აკ.შანიძე) ”რა საჭიროა ლექსისთვის ტაში, ყველა ხევსური, ვიცი დანტეა”. (გ.ლეონიძე). ხევსურული პოეზია სამ ჯგუფად იყოფა. თავისი დანიშნულება და შიანაარსით ერთმანეთისგან განსხვავდება ”სიმღერა” ”ლექსნი” წინაპართა ცხოვრებას და ბრძოლას ასახავს. ლექსი ხევსურთა გაგებით, მისი საპირისპირო ჟანრია.
ხევსურული ცეკვა
ხევსურული-მთაში დაბადებული ეს ცეკვა თავის თავში აერთიანებს: ტრფობის, ვაჟკაცობისა და ქალისადმი პატივისცემის ელემენტებს. ცეკვა ხევსურული წყვილის ფლირტით იწყება რომელშიც მოულოდნელად მესამე მამაკაცი სავარაუდოდ ქალის ერთი თაყვანისმცემელი ერევა. ელვის უსწრაფესად ქალ-ვაჟს შორის ფლირტს სცენაზე, მეტოქეთა შორის ხელჩართული ორთაბრძოლა ცვლის. მათი დაზავება მხოლოდ თავის ობიექტი ქალბატონის მიერ მოპაექრეთა შორის ჩაგდებული მანდილით ხერხდება. თუმცაღა, როგორც კი ქალი ტოვებს ბრძოლის ველს, მამაკაცებს შორის დუელი უფრო ენერგიული ტემპით გრძელდება, საბოლოო ჯამში ორთაბრძოლა ისევ და ისევ მანდილოსანთა ჩარევით, საბოლოოდ მშვიდობიანად მთავრდება. ურთულესი მოძრაობები, რომლითაც ცეკვის დროს საბრძოლო მოქმედებების იმიტირება ხდება, გასაოცარი სიზუსტითა და ოსტატობით სრულდება. მოცეკვავისგან ამ მოძრაობების შესრულება უდიდეს ტექნიკას და ინტენსიურ პრაქტიკას მოითხოვს.
ხევსურული დიალექტი
ხევსურული დიალექტი შეიძლება დაიყოს ორ კილო-კავად. ერთი შატილ-მიღმახეური, მეორე პირაქეთულ-არხოტული. განსაკუთრებით საინტერესოა

-20-
კარმეტი კილო, რაც იბეროსთვის ყოფილა დამახასიათებელი, ქართა ჰაემეტობისაგან განსხვავებით.
სამზარეულო
ხევსურები დღეში სამჯერ ჭამენ: დილას (სადილი), შუადღსას(სამხარი) და საღამოს (ვახშამი). პურს ჭამენ ტაბლაზე, რომელიც ხის დაბალი და მოკლე სუფრაა და ამ ტაბლაზე დიასახლისი ყველას თავის კერძს ჩამოურიგებს. პურის ჭამის დროს ქალები და კაცები ცალკე სხდებიან. დღესდღეობით ეს ტრადიცია აღარაა შემორჩენილი. პურს აცხობენ ქერისას, ქერ-სვილისას და იშვიათად იფქლისას. საშიანაო პურს არც კი სცრიან. პური აქ ცხვება მრგვალი ფორმისა და ლავაში, ხოლო ბედნიერ დღეებში აცხობენ მრგვალ ხმიადებს, რომელსაც საჭვრეთად აჭრელებენ, ხოლო მის ნაპირებს ხელით მოჭრეხენ. პურს ხევსურეთში ქვის ღუმელში აცხობენ. ღუმელი მოშენებულია სახლის სარკმელთნ. ის სიპი ქვისაგან არის ნაგები და შუაში დატანებული აქვს თხელი სიპი ქვა. ღუმელს ქვეშ ცეცხლს უნთებენ, სიპი ხურდება
და მასზე პურის ცომს აწყობენ. რძის ნაწარმებიდან ჭამენ ერბოს, კალტს, კარაქს, ნაღებმოხდილ ყველს, რძეს ზოგი არ სვავს. ხორცეულიდან ჭამენ ხარის, ძროხის და ცხვრის ხორცს. ნანადირევიდან ჭამენ უფრო ჯიხვის ხორცს. ღორსა და კურდღერლს ხევსური არ ჭამს, ხატი გვიკრძალავსო, ზოგან ქათამსა და მის კვერცხსაც არ ჭამენ - ხატის გვეშინიაო. თევზს კი ჭამენ. ხორცს კი ახმობენ და ისე ინახავენ. საჭმელს ხევსურები მარილით აზავებენ. ხევსურეთში ყველაზე მიღებული საჭმელი ხინკალი, კეცეული, მაჭკატი და ერბოა, რომლითაც აქ საპატიო სტუმარს უმასპინძლდებიან. ბოსტნეული და ხილი აქ არ ხარობს და ხევსურები ტყისა და მინდვრის ხილით იკვებებიან.

ქორწილი

ასაკში ჩამდგარი ქალის მშობლებს ვაჟის დედ-მამა მაჭანკლად ძმას ან ბიძაშვილს უგზავნის. მაჭანკალი ქალიანთ რამდენჯერმე მოუვა, მაგრამ მას პასუხს არ აძლევენ და საქმეს განგებ აჭიანურებენ სანამ ნათესავ-მოკეთეებისაგან ამის დასტურს არ მიიღებენ. შეთანხმებისას მაჭანკალი სიმტკიცის ნიშნად ოჯახის წევრებს ხელს ჩამოართმევს ”ხელმისამცემლოს” შემოიტანს და დაილოცებიან ახლად დანიშნულთა ბედნიერებაზე. შუამავალი სასიძოსკენ გაემართება, შესვლისას გამარჯვების ნიშნად თოფს გაისვრის. სახში შესულ მაჭანკალს სუფრას უშლიან. ამას ჩქარა მოჰყვება ”ნიშნობისათვის” მზადება. ერთი კვირა რომ ჩაივლის გაიმართება ”ნიშნობა”. ქალის ოჯახში მათ სადილს უმართავენ. აქვე წყდება ქორწილის გადახდის დრო და რიცხვი. ჯვარდასაწერად მაყრებით და ეჯიფით პატარძალს მიდის. მაყრები სიმღერით და მუსიკის თანხლებით პატარძლის ოჯახში შედიან. ეჯიფი პატარძლის მოსაყვანად გადის, მორთული პატარძალი და მისი ”მომრთავნი” ეჯიფს უცდიან. ეჯიფსა და დადს(გოგო მეჯვარე) შორის იმართება სიმბოლური ვაჭრობა. დადი ცდილობს რაც შეიძლება დიდ თანხად გაყიდოს პატარძალი და ნეფეს მეჯვარეს ”ჩააბარებს” რომელიც იქვე გაშლილ სუფრასთან მიიყვანს ნეფე-დედოფალს და დალოცავს. ამის შემდეგ ნეფე-დედოფალი მიდის ეკლესიაში და ჯვარს იწერს ეკლესიიდან ისევ ”ქალიანთას” ბრუნდება სადაც მცირე ქორწილი იმართება და ერთ ღამეს რჩებიან. მეორე დღეს დედოფალი ნეფისას მიჰყავთ სადაც მათ დედამთილი
-21-
მიეგებება,თაფლს შეაჭმევს და თეფშს გაატეხვინებს ნეფე-პატარძალს ვაჟის დედის ძმები ”სადედისძმო ჯვარს” მიართმევენ რის შედეგადაც თამადა უკვე იწყებს ზრუნვას ქორწილის დასასრულამდე.
მიცვალებული ხევსურეთში
დიდი ტრაგედია იყო ხევსურთათვის ნებისმიერი პიროვნების გარდაცვალება დაიტირებდნენ ცხენ-იარაღს,ტალავარს,წყალს,ცეცხლს დაულოცავდნენ საიქიოსთვის, რადგან მათი წარმოდგენით ისინი სულეთშიც განაგრძობდა ცხოვრებას.
დღეს ხდება მიცვალებულთათვის ცხენის სიმბოლური შეწირვა და იმართება”დოლივი”. ”სულის წყალნი” მიცვალებულთათვის იციან წყაროს აშენება,რათა იგი არ იყოს მწყურვალი.
სასაფლაოები”ანდაზებად იყო დანაწილებული,სადაც ცალკე გამოიყოფოდა გვარის,ძირის და მამაშვილობათა საფლავები.ხალის წარმოდგენით საიქიოში გრძელდებოდა ცხოვრება და ამა თუ იმ გვარის მკვიდრები ერთა უნდა ყოფილიყვნენ.

მიგრაცია
ერთ-ერთი კuთხე სადაც ინტენსიურად მოხდა ფშაველებისა და ხევსურების განსახლება, ეს არის ერწო-თიანეთი, მთასა და ბარს შორის მდებარე გარდამავალი ზოლი.დადგენილია,რომ ხევსურთა მიგრაცია ერწო-თიანეთში XVII საუკუნის მეორე ნახევარში და ინტენსიურ ჯგუფურ ხასიათს ღებულობს XIX საუკუნის მეორე ნახევრიდან, რასაც მოჰყვა ახალი სოფლების შექმნა. ჩვენი ეთნოგრაფიული მასალების მიხედვით, რაც აისახა კიდეც ადრე გადმოცემულ ნაშრომში. ფშავ-ხესურების ერწო-თიანეთში გადმოსახლების ძირითადი მიზეზი იყო მთაში სახნავ-სათესი ფართობების ნაკლებობა. მესაქონლეობისათვის ახალი სამეურნეო რესურსების ძიება. იმ პერიოდში ხევსურებისათვის რომ იარაღი აუცილებლობას წარმოადგენდა, ეს ცხადია, მაგრამ ისინი სამეურნეო ბაზებითაც უნდა ყოფილიყვნენ დაინტერესებულნი. ამას მოწმობს თუნდაც ის გარემოება, რომ ხევსურები ფშაველებთან ერთად უთანხმდებიან კახეთის მეფეს და კახეთის საძოვრებით სარგებლობის უფლებას იპოვებენ, ხოლო შემდეგ ერწო-თიანეთსა და გომბორში ჩნდება ხევსურებით დასახლებული რამოდენიმე სოფელი.

-22-

ჩვენ შესავალშივე აღვნიშნეთ,რომ ეს თემა ერთგვარი პროპაგანდაა ფშავ-ხევსურეთის პოპულარიზაციისთვის.ჩვენ ამ თემაზე მუშაობისას აღმოვაცინეთ პრობლემა-რომელიც ეხება ფშავ-ხევსურეთის მიგრაციას,რაც იმაში გამოიხატა,რომ დღეს ფშავ-ხევსურეთის სოფლები დაცარიელებულია და დღეს მხლოდ მოხუცები არიან შემორჩენილები.ყოველთვის პრობლემას წინ უსწრებს მიზეზი.ამ ყველაფრის მიზეზი კი მთაში ცხოვრების რთული პირობებია: ბუნებრივი კატაკლიზმები,ცუდი მოსავლიანობა,ინფორმაციული ვაკუუმი და ა.შ.ეს სირთულეები კი იწვევს მთის დაცარიელებას.ახალგაზრდები ვერ უძლებენ ამ პირობებს და ცდილობენ იპოვონ მათთვის ხელსაყრელი გარემო,რომელსაც პოულობენ საქართველოს სხვადასხვა ქალაქებში,ძირითადად კი თბილისში.მოხუცები კი რჩებიან,თავიანთი წინაპრების ნაკვალევს მიჰყვებიან.მათ არ შეუძლიათ დატოვონ საკუთარი მიწა-წყალი,რადგან მათი ფესვები იქ არის.დაკეტილ სახლებს კი მთა მფარველობს იმ იმედით,რომ ოდესმე ისინი დაბრუნდებიან.
პრობლემას გადაჭრა უნდა.მართალია ძნელია,მაგრამ არსებობს გზები რითაც ამ პრობლემების მოგვარება შეიძლ;ება.პირველ რიგში კი ჯერ ქართველებმა უნდა
-22-
მოვინახულოთ ეს მხარე და სანამ სხვა ქვეყნებში დავგეგმავთ მოგზაურობას ერთხელ მაინც ვეწვიოთ ფშავ-ხევსურეთს.ასევე უნდა გაიზარდოს უცხოელი ტურისტების რიცხვი,რაც ხელს შეუწყობს ფშავ-ხევსურეთის პოპულარიზაციას უცხოეთში. და კიდევ მთავარი საცხოვრებელი პირობების გაუმჯობესება უდაოაა ხელს შეუწყობს მოსახლეობის დაბრუნებას მთაში.ჩვენ ამ თემაზე მუშაობისას გაგვიჩნდა დიდი სურვილი მოგვენახულებინა ფშავ-ხევსურეთი.თუმცა გარკვეული მიზეზების გამო ჩვენი სურვილი განუხორციელებელი დარჩა.ამ თემის დამუშავების მიზანი კი სწორედ იყო სურვილი,რომელიც გაგვიჩნდა-გვემოგზაურა ამ ულამაზეს მხარეში.

საკურსო თემა:

,,ფშავ-ხევსურული ბალადა”.

მოსწავლეები:
1.მარიამ შოვნაძე;
2.თეონა მანჯავიძე;

მასწავლებელი:
ლალი როინიშვილი;

2008-2009ს.წ.
გამოყენებული ლიტერატურა

1. გ.გამყრელიძე-,, ხევსურეთი;სოფელი და მეურნეობა”.
2. ს.მაკალათია-,, წაწლობა და სწორფრობა”.
3. დ.ბოძაშვილი-,, ფშავი და ფშაველები”.
4. რ.თოფჩიშვილი-,, აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელთა მიგრაცია”.
5. შ.არაბული- ,,ისტორიული თავგადასავალი ხევსურთა”.
6. გ.დემიდოვი- ,,ხევსურეთი”.

ინტერნეტ საიტები
1. http://www.sangu.ge/
2. http://www.alazani.ge/
3. http://www.vikipedia.ge/
4. http://www.litsakhelebi.ge/
5. http://www.archive.security.gov.ge/
6. Tbilisi Forum
7. http://www.tvali.ge/

უცხო სიტყვათა ლექსიკონი
ანდრეზი-ხევსურულ ზეპირსიტყვიერებაში სამაგალითოდ შემონახული ამბავი.ამავე მნიშვნელობით იხმარებოდა ხევსურეთში ,,ანდაზა”.
ბაცუკა-აცხობენ ხატობას,წლისთავს;
დადი-ქორწილში პატარძლის მრჯვარე;
თიკვ-ჩოფა-კალთამოკერებული;
თუბი-ტყავგამოკრული ქალამნები;
კალტი-ეს არის დამარილებული და მზეზე გამხმარი ხაჭო;
მიწრიელნი-ქვესკნელის მკვიდრნი;
მაჭკატი-მარილით შეზავებულ წყალზე ან რძეზე მოუკიდებენ ფქვილს,მერე ამოიღებენ კოჩხოთი და დაასხამენ გახურებულ კეცზე.მაჭკატს ხელით მოსტეხავენ,ერბო-კალტში ამოაწობენ და ისე ჭამენ;
ნაჭაპნები-ნაწნავები;
ოჭი იგივე ,,ფიჭვის კევი”;
ტოლი-შალი;
ყაწიმები-ეს არის მასრების ჩასადები ჩოხაში;
ღალიანი-ცხიმიანი რძე;
ჯამბარა-გუთნის ნაწილი; _1-
ფშავ-ხევსურული ბალადა

ფშავ-ხევსურეთი ეს არის ადგილი სადაც ქართული ტრადიციები
მეტნაკლებად,მაგრამ ჯერ კიდევ შემორჩენილია.საუკუნეების განმავლობაში ხდებოდა მიგრაცია რის შედეგადაც სოფლები დაცარიელდა და დღეს მხოლოდ მოხუცები არიან შემორჩენილები.კულტურისა და ძეგლთა დაცვის სამინისტრო ხელს უწყობს ფშავ-ხევსურეთში ტურიზმის განვითარებას,რის შედეგადაც ფშავ-ხევსურეთს მრავალი უცხოელი ტურისტი სტუმრობს.მაგრამ რამდენად საკმარისია ეს? ჩვენ ვიმედოვნებთ ,რომ ჩვენი თემის მოსმენის შემდეგ ,თითოეულ თქვენთაგანს გაგიჩნდებათ სურვილი მოინახულოთ ეს ულამაზესი მხარე.ჩვენი თემა ერთგვარად შეიძლება პროპაგანდად ჩაითვალოს ჩვენი თანატოლებისათვის და არა მარტო თანატოლების მიმართ,რადგან მათ ერთხელ მაინც გაუჩნდეთ სურვილი მოინახულონ საქართველოს ეს მხარე და სანამ სხვა ქვეყნებში მოგზაურობაზე იოცნებებენ იქნებ ერთხელ მაინც ნახონ ფშავ-ხევსურეთი და ესტუმრონ მას.სადაც მათი პატრიოტული მუხტი გაიზრდება და ისინი ძალიან ამაყები გახდებიან ,რადგან ქართველები არიან და საქართველოში ცხოვრობენ.
’’ქართულმა სულმა აქ ოდითგან იხმლო,იმშვილდა
ქავ-ციხის ლიბო არ დაშლილა,არ გამომპალა
აქ დღესაც ისმისმის მადლიანი ლოცვა ღვთისშვილთა, ხმობენ:ლაშარი,იახსარი,ბერი კოპალა.”
ვ.კოტეტიშვილი

ფშავ– ხევსურული ბალადა

суббота, 4 июля 2009 г.

Комментариев нет:

Отправить комментарий